گفتمان انقلابی در جهان اسلام
دکتر سید سلمان صفوی

تحلیل سیر تاریخی توسعه و تکامل اندیشه های سیاسی و انقلابی جهان اسلام طی دو قرن گذشته؛ موضوع اصلی این کتاب است که از لحاظ روش به کار گرفته شده نیز حائز اهمیت است؛ بدین معنا که گفتمان انقلابی؛ در بستر زمان و مکان، با ارجاع به نقل قول های مستقیم اندیشمندان مطروحه تحلیل می شود.

اندیشه های میرزای شیرازی، سیـّدجمال، عبده، کواکبی، آیت الله نائینی، آخوند خراسانی، عزّالدین قسّام، سیـّدقطب، محمد اقبال -لاهوری، ابوالاعلی مودودی، دکتر علی شریعتی، امام موسی صـدر، آیت الله سیـّدمحمّدباقر صـدر، آیت الله سیـّدمحمود طالقانی، استاد شهید محمد منتظری، امام خمینی، علامه محمدحسین فضل الله، آیت الله حسینعلی منتظری و آیت الله سیـّدعلی خامنه ای محور مباحث این کتاب است.

انديشه سياسی مسلمانان با روش گفتمان سازی؛ شامل سـه گفتمان است: «گفتمان تغلیب (سلطه)»، «گفتمان اصلاحات» و «گفتمان انقلاب». «گفتمان تغلیب»؛ بیان انديشه‌هايی است که در صدد توجيه نظام‌های سياسیِ استبدادی است و برای آنها مشروعيت سازی ‌می-کند. «گفتمان اصلاحات»؛ بیان انديشه‌هایی است که خواهان بهبود نظام سياسی- اجتماعی از طریق مسالمت آميز و تدريجی است. «گفتمان انقلاب»؛ بیان انديشه‌هايی است که خواهان تعويض سازنده ساختار و نظام سياسی، جهت ترقی و رشد همه جانبه امت اسلامی است.

سال 1270هـ.ش. / 1309هـ.ق. / 1892م.، سال آغاز نهضت میرزای شیرازی با مشاورت سیـّدجمال علیه استعمار اقتصادی بریتانیا، تحت عنوان «جنبش تحریم تنباکو» بود. گذشته چراغ راه آینده است و بدون شک برنامه ریزی برای آینده بهتر جهان اسلام، مبتنی بر شناخت گذشته جهان اسلام و عبرت آموزی از فراز و فرودهای تاریخی آن است.

«جهان اسلام» اصطلاحی است در جغرافیای سیاسی و علوم سیاسی در شاخه روابط بین الملل وَ به سرزمین هایی اطلاق می شودکه اکثر مردم پیرو دین اسلام باشند. تعداد پیروان دین اسلام حدود یک میلیارد و پانصد میلیون نفر است که دارای اعتقادات دینی مشترک نظیر اعتقاد به خاتم الانبیا محمد بن عبدالله(صلوات الله علیه)، قران حکیم به مثابه کلام خداوند که بر رسول الله(ص) نازل شده، توحید الهی، نبوت، معاد، قبله عبادی واحد (کعبه در مکّه معظّمه) و بسیاری از احکام اخلاقی نظیر وجوب راست گویی، تقوا، ایثار، وفای به عهد، صبر، گفتار نیک و کردار نیک است.

فهرست مطالب

فصل اول- روند سیاسی جهان اسلام در قرون سیزدهم و چهاردهم

روند سیاسی- اقتصادی جهان اسلام در قرن سیزدهم ه.ش./ قرن نوزدهم میلادی

نهضت اسلامی شیخ شامل علیه تزارهای روسیه

نهضت تنباکو

انتشار روزنامه قانون

جنگ روسیه و ژاپن

1911-1913 م./ 1290-1292 هـ.ش.

آغاز جنگ جهاني اول

دلایل سقوط خلافت عثمانی

متن نامه آرتور بالفور به والتر روتچیلد

جنبش اسلامی در آستانه انقلاب اکتبر1917 روسیـه

کودتای ســوم اسفند 1299 هـ. ش.

شهادت میرزا کوچک‌خان جنگلی

روند سیاسی جهان اسلام در قرن 14 هـ. ش./ قرن بیستم میلادی

انقراض خلافت عثمانی

اشغال حجاز توسط عبدالعزیز سعودی در سال 1924

انقراض قاجاریه و سلطنت رضاخان

جنبش اسلامی شیخ عمرمختار

شيخ عـزّالــدين قسـّـام

فعاليت‌های آموزشي شیخ عزّالدین قسام

مبارزه با اشغالـگران فرانسه در سوريه

شهادت شيخ عزّالدين قسام

حاج امین الحسینی(۱۳۱۱- ۱۳۹۴ه.ق./ ۱۸۹۳-۱۹۷۴م.)

جنگ جهانی دوم (1939-1945م.)

نهضت ملی نفت ایران (1330هـ.ش.)

دوره اول نخست وزيري دکتر محمد مصدق (11 ارديبهشت 1330 - 25 تير 1331)

دوره دوم نخست وزيري دکتر محمد مصدق (1 مرداد1331 - 28 مرداد 1332)

عملكرد كابينه دکتـر محمد مصدق

کودتای جمال عبدالناصر در مصر

کودتای 28 مرداد 1332/ 19 آگوست 1953

پیــروزی انقــلاب الجــزایــر

ملي شدن كانال سوئز توسط عبدالناصر رئيس جمهور مصر (1956م.)

استقلال شمال افریقا از یوغ استعمار

نهضت 15 خرداد 1342

امام خمینی

تأسیس سازمان آزادیبخش فلسطین(ساف)

جنگ شش روزه

سال 1973-1977م./ 1352 – 1356 ه.ش.

سال 1977م./ 1356ه.ش.

سال 1978م./ 1357 ه.ش.

ناپدید شدن امام موسی صدر

• دوره های معادلات سیاسی خاورمیانه در قرن بیستم

1. دوره پس از فروپاشی عثمانی و سال های بین جنگ جهانی اول و دوم

معاهده سايكس – پيكو

2. دوره 1948 تا 1971م.

3. دوره سلطه آمریکا و نفوذ شوروی (1971- 1979م.)

4. دوره بیداری اسلامی و چالش سلطه آمریکا در خاورمیانه(1979- 1991م.)

قطع روابط سياسي آمریکا با ايران

ظهور انقلاب اسلامي ايران و عكس‌العمل عراق و نظام بين‌الملل

حملات عراق به خاک ایران

تجاوز همه جانبه ارتش عراق به خاک ایران

آمار مهمترين تجهيزات نظامي عراق در آغاز جنگ

نقش امریکا در جنگ ایران و عراق و کمک‌های امریکا به عراق

دفاع مقدس: دخالت نظامی آمریکا در خلیج فارس

ابلاغ نامه امام خميني به گورباچف رهبر شوروی

آغاز رهبری آيت‌الله سیدعلی خامنه‌ای

افتتاح قطار آسيا- اروپا (سرخس- تجن) در 24 ارديبهشت 1375

برگزاری اجلاس سران سازمان كنفرانس اسلامی در تهران

5. دوره تک قطبی شدن جهان، تغییر معادلات قدرت در منطقه خاورمیانه و قفقاز

حمله به برج‌های دوقلوی سازمان تجارت جهانی در آمريكا و واكنش مقامات ايران

حمله آمريكا به عراق و واكنش مقامات ايرانی

جنگ 33 روزه لبنان و اسرائيل و واكنش مقامات ايراني

روند تحولات سیاسی در خاورمیانه 2011- 2015

پیآمدهای کودتای مصر

بیم و امیدهای مذاکرات هسته‌ای 2015 بین ایران و قدرت های جهانی

حقوق بین الملل و تحریم‌ها

پدیدارشناسی دستاوردهای فرامتنی توافق هسته‌ای وین 2015م.

دستاوردهای فرامتنی ایران بر اساس توافق وین 2015م.

1. عظمت قدرت جمهوری اسلامی ایران

2. اعتراف اردوگاه غرب

3. آشکار شدن ساختار ظالمانه جهانی قدرت

4. پیروزی دیالوگ عقل معاش ملت و دولت

5. افزایش توان دیپلماتیک ایران

الف. انزوای اسرائیل

ب. مات شدن ارتجاع عرب

ج. آگاهی ملل دیگر جهان

6. به رسمیت شناختن حق غنی سازی ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد

دورنمای رخداد

بحران سوریه

بحران یمن(2011 م.)

فراز و فرود مذاهب اسلامی در خاورمیانه

فصل دوم- روند گفتمان انقلاب اسلامی

• آیت‌الله العظمی میرزای شیرازی

تألیفات میرزای شیرازی

شماری از شاگردان برجسته میرزای شیرازی

فعالیت‌های سیاسی - اجتماعی آیت‌الله میرزای شیرازی

1. نهضت تحریم تنباکو

متن حکم تاریخی تحریم تنباکو

اوضاع اقتصادی ایران در زمان قاجار

• سیدجمال‌الدین اسدآبادی(1217- 1276ه.ش.)

موانع توسعه و رشد جامعه اسلامی از دیدگاه سيـدجمال

راه حل های بازگشت به عزت و عظمت دیرین اسلامی از دیدگاه سيّدجمال

سیـّدجمال از منظر متفکرین معاصر

اندیشه های سیـّدجمال الدین حسینی اسدآبادی

1. معيار مشروعيت حكومت

2. نقش مردم در حكومت

3. اصـول و مبـاني سياست خارجي

4. استكبار جهاني و نظام بين‌الملل

5. وحدت مسلمین

6. آزادی

7. حقــــوق مــــــردم

8. نقـــد استعمار غربــی

9. نقــد مدرنیتــــــه

• شيخ محمّد عبده(1228 – 1284ه.ش.)

• شیخ عبدالرحمن کواکبی(1849 – 1902م.)

اندیشه‌های کواکبی

الف. معيار مشروعيت حكومت

1. مشخصات حکومت اسلامی

2. فرم های حکومت اسلامی

ب. مسائل و محورهاي مهم در ديدگاه‌ها و انديشه سياسي یک متفکر

1. نقش مردم در حكومت

2. اجماع علما

3. انتخابات و اراده عمومي

4. آزادی

5. نقــد استبداد

6. عــدالت

7. نقــد استعــمار غربـی

8. نقــد ارتجـاع

• شیخ عزّالدین قسّام(1882 – 20 نوامبر 1935)

• آخوند خراسانی(1255 - 1329 ه.ق.- مشهد)

فعالیت‌های اجتماعی - سیاسی آخوند خراسانی

1. عدم وابستگی اقتصادی

2. امضای حکومت مشروطـه

3. قانون اساسی و متمم آن

4. قشون نظامی

5. جراید و مطبوعات

6. خلع محمدعلی شاه از سلطنت

آرای سیاسی آخوند خراسانی

1. ولایت فقیه

2. آزادی

3. عدالت

4. مقابله با استعمار

5. مبارزه با تجاوزات دولت روسیه

6. مبارزه با استعمار بریتانیا

7. نامه به امپراطور روسیه

8. حمله دولت روسیه

9. حکم جهاد

• آيت‌الله نائينی (1277 – 1355ه. ق.)

اندیشه‌های آیت‌الله میرزامحمدحسین نائینی

1. ضرورت حكومت اسلامي

2. مشخصات حکومت اسلامی

3. اشکال و فرم های حکومت اسلامی

4. مجلس شورای اسلامی

5. جايگاه مجلس و قانون گذاري

6. نقش مردم در حكومت

7. قانون اساســـي

8. احزاب، گروه‌ها و مشاركت سياسي

9. آزادی

10. نقد استبداد

11. عــدالت

• علامه محمد اقبال لاهوری(1877-1938م.)

تأثیر قرآن حکیــم در شـعر و اندیشـه علامـه اقبال

حکمت نظری و عملی علامه اقبال لاهوری

1. جنبه حکمت نظری

2. جنبه حکمت عملی

فـرجـام سخـن

• ابوالاعلی مودودی(1903- 1979م.)

نظریه سیاسی مولانا مودودی

وظایف دولت اسلامی از دیدگاه مولانا مودودی

• نهضت‌های استقلال طلبانه ضدِّاستعماری شمال افریقا

• سيدقطب (1906 - 1966، اسیوط، مصر)

اندیشه‌های سیدقطب

1. ضـرورت حكـومت اسـلامـي

2. معيار مشروعيت حكومت

3. احزاب و گروه‌ها و مشاركت سياسي

4. اصول و مباني سياست خارجي

5. استكبار جهاني و نظام بين الملل

6. مسئله فلسطين و امت اسلامي

7. مستضعفان و عدالت اجتماعي

8. آزادی

9. عــدالت

10. حقــوق مــردم

11. نقـد استعمار غربـی

• آیت‌الله‌العظمی سيدمحمّدباقر صدر(1908 – 1980م.)

مهم‌ترین شخصیت‌های سیاسی از شاگردان آیت‌الله‌العظمی صدر

• آیت‌الله سیدمحمود طالقانی(13 اسفند 1289 – 19 شهریور 1358)

اندیشه‌های آیت‌الله طالقانی

1. آزادی

2. شورا

3. عدالت اجتماعی

نقش آیت الله طالقانی در تثبیت نظام جمهوری اسلامی

فـرجـام سخـن

• دکتر علی شریعتی(1312 – 1356ه.ش.)

خطوط اصلی زندگی دکتر علــی شریعتی در کلام شریعتی

اندیشه های دکتر علی شریعتی

1. استكبار جهاني و نظام بين الملل

2. آزادی

3. نقـــد استبداد

4. عـدالت

5. حقــوق بشــر

6. نقـد استعمار غربـی

7. نقــد مدرنیتــه

8. نقــد ارتجاع

• امام موسی صدر

جمع «گفتگو و مقاومت» در نگاه امام موسی صدر

نقش امام موسی صدر در احيای اسلام ناب، محبت و برادری در برابر تماميت‌خواهی

نظام سیاسی ایده‌آل امام موسی صدر

• حجت‌الاسلام و المسلمین استاد محمد منتظری

سیر مبارزات انقلابی استاد شهید

1. قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در داخل کشور

2. دوران هجرت استاد شهید

جمع‌بندی فشرده کارنامه پرافتخار دوران مبارزات در هجرت استاد شهید

3. دوران مبارزات استاد شهید پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران

جمع‌بندی فشرده کارنامه استاد شهید پس از پیروزی انقلاب اسلامی

4. مواضع ایدئولوژیک - سیاسی استاد شهید

1. اسلام یگانه امید و تنها راه رهایی بشریت

2. بین‌الملل اسلامی مستضعفین

3. آزادی، استقلال، جمهوری اسلامی

4. راههای تضمین استمرار انقلاب اسلامی

الف‌. انقلاب در انقلاب؛ انقلابی اندیشیدن و انقلابی عمل کردن

ب‌. جهانی عمل کردن

ج‌. حاکمیت مستضعفین و نیروهای لایق انقلابی و متدین بر مصادر انقلاب

د‌. نابودی استثمار، سرمایه‌داری و برقراری عدالت اجتماعی

ه . تکیه انقلاب به توده‌های مردم و نظارت دائمی امت

و‌ـ ارتباط فعال و دائمی با ملل محروم جهان

ز‌. ایجاد تحول فرهنگی در حوزه دانشگاه و ملت

ح‌. نفی اسطوره‌سازی و مطلق‌گرایی

ط‌. مبارزه همیشگی با استکبار جهانی

5. آفات انقلاب

الف‌. کم شدن حساسیّت ملت و مسئولین نسبت به امپریالیسـم

ب‌. تقویت جناح محافظه‌کار و میانه‌رو و افراد نالایق در حاکمیت انقلاب

ج‌. محدودشدن انقلاب در مرزها

د‌. مأیوس شدن مردم از انقلاب و عدم حضور و نظارت آنها در انقلاب

هـ ‌. دنیاگرا شدن صاحب منصبان

6. دشمنان جهانی انقلاب اسلامی، مسلمین و مستضعفین

7. صدور انقلاب و حمایت از ملل مظلوم به عنوان واجب شرعی

8. سیاست خارجی انقلاب اسلامی

9. استاد شهید و شخصیت‌ها

10. ویژگی‌های استاد شهید

1. جمع عرفان، فلسفه، فقه، سیاست و جهاد انقلابی در روح و اندیشه پرعظمت استاد شهید

2. طرح مسئله خطوط و سازمان‌های جاسوسی و توجه دادن به نقش تاریخی آنها

3. اجتناب از یک بُعدی شدن

4. شخصیت دادن به جوانان و توده‌های مستضعف

5. بین‌الملل اسلامی مستضعفین

6. اصالت مکتبی

7. شناخت اوضاع سیاسی‌ـ اجتماعی‌ـ اقتصادی جهان

8. جمع غالب خصائص انقلابی و اسلامی در وجود استاد شهید

9. مبارزه همـه جانبــه

پیام نهایی استاد شهید محمد منتظری به مسلمین و مستضعفین جهان

• امام خمینی(30 شهريور 1281 - 14 خرداد 1368)

اندیشه‌های امام خمینی

1. ضرورت حكومت اسلامي

2. اصول حکومت اسلامی

3. مشخصات حکومت اسلامی

4. نوع حکومت اسلامی

5. وظایف جمهوري اسلامي

6. جايگاه مجلس و قانون گذاري

7. انتخابات و اراده عمومي

8. احزاب و گرو‌ه‌ها و مشاركت سياسي

9. اصول و مباني سياست خارجي

10. مسئله فلسطين و امت اسلامي

11. وحدت مسلمین

12. مستضعفان و عدالت اجتماعي

13. آزادی

14. عدالت

15. حقوق بشر

16. حقوق مردم

17. نقد استعمار

18. نقد آمریکا

• علامه سیدمحمّدحسین فضل‌الله

نقش امام موسـی صـدر و عـلامـه سیدمحمّدحسین فضـل‌الله

تأثیر گفتمان انقلاب اسلامی بر حرکت سیاسی علامه فضل‌الله

دیدگاه علامـه فضـل‌الله در باره غرب

علامه فضل‌الله و هراس از تفرقه در جهان عرب

حزب‌الله لبنان و نقش علامـه فضـل‌الله در مقاومت اسلامی

دیدگاه علامـه فضـل‌الله در باره تفاوت جنبش مقاومت و تروریسـم

تاثیر خلاء علامـه فضـل‌الله در تحولات سیاسی لبنان

• آیت‌الله العظمی حسینعلی منتظری

پیام تسلیت رهبر معظم انقلاب اسلامی به مناسبت رحلت آیت‌الله منتظری

اندیشه های آیت الله منتظری

1. کرامت انسان

2. حقِّ بشر

3. حقِّ آزادی اندیشـه و بیـان

4. حقِّ تعيين سرنوشت

5. حقِّ مبارزه با ظلم

6. حقِّ مبارزه با محروميت

7. حقِّ فعاليت سياسي

8. حقِّ مصونيت منتقدين از تعرُّض

9. حقِّ محاكمه در دادگاه بي طرف

10. حقوق عمومی مردم

• آیت‌الله سیّدعلی خامنه‌ای(1318 ه.ش. / 1358ه.ق. - ...)

فعالیت های رهبر انقلاب پس از پیروزی انقلاب اسلامی

برخی خطوط اصلی اندیشه انقلابی آیت الله خامنه ای

1. تهاجم فرهنگـی

2. فلســفه خـودی

3. شروط موفقیت جنبش بیداری اسلامی

4. بلوک بین‌المللی اسلامی

5. نقش ملت در حكومت

6. اصــول و مبـانـی سياست خارجـی

7. استكبـار جهانـی و نظـام بين‌المــلل

8. جهان اســلام و امت اســلامی

9. مسئله فلسطين و امت اسلامی

10. جنبش بیداری اسلامی

11. عدالت اجتــماعـی

12. نقاط قوَّت و ضعف انقلاب اسلامی پس از گذشت چند دهه از پیروزی

الف. نقاط قــوّت

ب. نقــاط ضعف

13. اخلاق و عدالت

فصل سوم- اندیشه انقلابی و چالش توسعه‌یافتگی

تجربه جهان توسعه‌یافته

1. بُعد اقتصادی

2. نقش حیاتی نوآوری نخبگان در حوزه‌های علم، فلسفه و هنر

موانع توسعه یافتگی در جهان اســـلام

1. غفلت از گفتمان توسعه

2. ارزیابی غیرصحیح رشد علمی

3. عدم به کارگیری متخصصین در سیاست‌های کلان

4. ضعف فرهنگ نقد

5. مهاجرت نخبگان

6. آزادی

7. غلبه کمیت‌گرایی بر کیفیت

8. قشری‌نگری و کوتاه‌بینی بخش خصوصی

9. نقش نخبگان

جمع‌بندی

فرجام سخن

1. دیدگاه ملت‌ها

2. دولت های عــربی

3. دولت های غــربی

4. غیرمتعهدها

5. روسیــه و چیــن

6. تقریب مذاهب اسلامی؛ نیاز جهان اسلام

کرونولوژی گفتمان انقلابی

منابع

منابع فارسی

منابع انگلیسی

منابع دیجیتال

نمایه