تجلی هنر عرفانی در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

دوازده محرم 1435 ه. ق. مطابق با 12 محرم سال 1392 هفتصدمین سالگرد رحلت حضرت سلطان العارفین سیّد صفی الدین اردبیلی قدس سره بانی طریقت صفویه و از نوادگان برجسته حضرت امام موسی کاظم(ع) است.

شیخ صفی الدین در سال 650 در قریه ملکوتی کلخوران اردبیل در خاندانی عالم و مجاهد متولد شد.

پدر بزرگوار او شیخ امین الدین جبرائیل معروف به سید کلخورانی و مادر ظاهره اش دولت خاتون دختر طاهره شیخ جمال الدین باروقی است.

حضرت شیخ صفی الدین اردبیلی در تاریخ 12 محرم 735 ه. ق. رحلت فرمود و روحش به مبدأ اعلا پرواز کرد.

وی مهم ترین عارف در ایران و جهان اسلام است که نقش مشترک معنوی و اجتماعی ماندگاری ایفا کرد.

آرامگاه و خانقاه زیبا و کم نظیر شیخ صفی‌الدین اردبیلی در تاریخ ۹ مرداد ۱۳۸۹ به لیست میراث جهانی یونسکو افزوده‌شد.

طریقت و تعالیم او همچنان زنده است و در جهان نور افشانی می کند. شیخ صفی الدین عارفی عالِم و مفسر قرآن و احادیث نبوی بود. از شیخ صفی الدین در منابع مکتوب زبانهای سه گانه فرهنگ اسلامی یعنی ترکی، عربی و فارسی با احترام بسیار یاد شده است.

ایشان را با القابی نظیر قطب فلک حقیقت، سبّاح بحار شریعت و مساح مضمار طریقت، شیخ الاسلام و المسلمین، شیخ العارفین، برهان الواصلین، القطب الاصفیا فی الآفاق، کاشف اسرار قرآن، ثمره شجره فتوت و...ستوده اند.

از جنبه نظام نَسَبی شیخ صفی الدین اردبیلی یک عارف شیعی و از سادات موسوی است.

جد بزرگوارش حضرت ابوالقاسم حمزه فرزند امام موسی کاظم (ع) است. دو روایت درباره مقبره حضرت حمزه مذکور است:

بنا بر روایت مشروع ¬تر مقبره مقدسی است در شهر ری در مجتمع شاه عبدالعظیم، شامل مقابر مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی، امام زاده طاهر و امام زاده حمزه سلام الله علیهم اجمعین است.

بر اساس روایت دیگر مقبره ایشان در مجتمع معنوی روستای کلخوران در نزدیکی شهر اردبیل قرار دارد.

نَسَب سیادت شیخ صفی الدین از طریق حضرت حمزه به امام موسی کاظم (ع) می رسد. از جهت مذهب شیخ صفی الدین شیعه اثنی عشری و از نژاد ایرانی است.

بدین معنا که عموم اقوام در این منطقه ایرانی اطلاق می شوند. اجداد شیخ زمان حضرت حمزه (س) به ایران هجرت کردند. اجداد شیخ صفی الدین مبلغ اسلام بودند.

فعالیت عالمان صفوی تبلیغ و گسترش اسلام در منطقه آذربایجان و قفقاز بود و درگیری هایی نیز با کفار آن منطقه داشتند.

در آن دوران گروه هایی در منطقه با حمله به ایران و قتل عام مسلمانان، از جمله در اردبیل حدود دوازده هزار نفر را کشتند.

جنبه معنوی و حمایت از اسلام - به طور تاریخی - در این خانواده علوی شریف به نحو شاخصی حاکم بوده است.

شیخ صفی الدین از دوره نوجوانی متوجه حالات معنوی بسیار والا و کشش شدید نسبت به جنبه های جمالی حضرت حق در وجود خویش گردید.

شیخ از دوره جوانی خلوت نشینی های بسیار داشت و با حضور در اماکن مقدس سعی در ارتباط مستقیم با حضرت محبوب داشت. شیوه شیخ از دوره نوجوانی، فهم مستقیم معنوی از دین بود.

شیخ پس از چندی با کسب موافقت مادر عالمه اش با هدف یافتن یک مرشد معنوی برای دستگیری و هدایت او در امور معنوی به شهرهای مختلف سفر کرد و ظاهرا در شیراز به جانب شیخ زاهد گیلانی هدایت شد.

در آن زمان شیخ زاهد گیلانی عارفی صاحب نام بود که طریقتش به سهروردی اتصال داشت. شیخ زاهد از قبل می دانست که شیخ صفی الدین نزد او خواهد آمد و در انتظار شیخ بود.

بر خلاف دیدار حضرت مولانا و شمس که برای مولانا غیرمنتظره بود و او حالت جستجوگری نداشت، شیخ صفی الدین جستجوگر بود. او در پی پیر کاملی بود که هدایت او را عهده دار شود.

شیخ صفی الدین سرانجام به حضور شیخ زاهد رسید و هر دو در نخستین دیدار کاملاً جذب همدیگر شدند. شیخ صفی¬الدین در همان مجلس گفت:

"او همان کسی است که می خواستم".

بدین ترتیب شیخ حدود بیست و پنج سال در خدمت شیخ زاهد گیلانی بود. در این مدت شیخ صفی الدین با بهره معنوی شایان از پیر کاملِ خود به مرور رشد کرد و مراتب و مقامات معنوی را طی نمود.

نظر اطرافیان شیخ زاهد بر معرفی پسر شیخ زاهد به عنوان جانشین معنوی شیخ بود، اما او شیخ صفی-الدین اردبیلی را جانشین معنوی خود معرفی کرد.

شیخ صفی الدین در ابتدا با امتناع از پذیرش این امر گفت:

"من نـه چنین می خواهم و نـه قصد دارم به شهرت برسم، من می خواهم در خلوت خود باشم" -

اصولا خاندان شیخ صفی الدین به خلوت و انزوا گرایش داشتند- اما شیخ زاهد گفت:

"ماموریت الهی بر این واقع شده که شهره عالم شوی و با دستگیری از نیازمندان حضرت حق، آنها را به حضرت حق واصل کنی." (مشروح این گفتگوها در صفوة الصفا آمده است.)

بدین ترتیب شیخ صفی الدین جانشین پیر کامل خویش گردید و این چنین طریقت صفویه بنا نهاده شد.

سلسله نسب معنوی طریقت صفویه از طریق شیخ زاهد گیلانی، ابوانجیب سهروردی، جنید بغدادی، سری سقطی به معروف کـرَخی می رسد.

معروف کـرَخی اجازه شیخوخیت خود را از حضرت امام رضا (ع) دریافت کرد و از طریق آن حضرت به حضرت مولی الموحدین امام علی بن ابی طالب (ع) می رسد.

شیخ صفی الدین پس از جانشینی شیخ زاهد گیلانی به اردبیل عزیمت کرد و مکانی را که در حال حاضر بقعه اوست به عنوان خانقاه خویش انتخاب نمود و آن را ساخت.

نفوذ معنوی شیخ صفی الدین در دوره حیاتش سراسر آناتولی شامل ترکیه امروزی و سوریه تا مصر را در بر می گرفت و از سوی دیگر به شبه قاره هند می رسید.

بزرگان و امرای بسیاری از قبیل سلطان محمد خدابنده با حضور نزد شیخ صفی الدین سرسپرده معنوی او می شدند.

شیخ همواره مراقب بود تحت تأثیر مدح اصحاب قدرت قرار نگیرد و هرگز آنها را مدح نکرد.

ابن بزاز مولف صفوة الصفا می نویسد: "با پادشاهان سخن همچنان می گفت که با کودکی گویند".

و نیز گوید:"سلاطین و امرا که پیش شیخ صفی قدس سره، آمدندی، همچنان نشستندی که غلامان پیش خواجه".

شیخ با نصایحی در زمینه اخلاق، رفتار و عرفان معنوی رحمانی - مبتنی بر عشق - آنها را ارشاد می فرمود و به عدالت و رعایت حال مردم دعوت می کرد.

شیخ صفی الدین هم دوره شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی بود و دوره جوانی او مصادف با رحلت حضرت مولانا بود.

بدین معنا که دوره کمال شیخ صفی الدین پس از رحلت ابن عربی و حضرت مولانا بود.

شیخ هم دوره علامه حلی، سید بن طاووس و ابن فهد حلی بود و فعالیت های دینی او هم راستا و هم سو با افکار آنها بود؛ که خواستار جنبش علمی و معنوی تشیع در ایران بودند.

مولانا جلال الدین خراسانی از عرفای مورد احترام بسیار شیخ صفی الدین بود.

جنبه های معنوی و عرفانی شیخ صفی الدین در کتب مختلف روایت شده است.

شیخ از جایگاه و احترام قابل توجهی برخوردار بود، اما اهمیت و ماندگاری شیخ در تاریخ بدین سبب است که طریقت صفویه به عنوان یک جنبش عرفانی نقش اجتماعی وسیعی به خصوص در جامعه ایران ایفا کرد. این نکته از دو جنبه دارای اهمیت است:

اولاً طرایق و عرفا معروف به درویشی و گوشه نشینی بودند، اما شیخ صفی الدین و جانشینان او شامل سید صدرالدین موسی، سلطان خواجه علی سیاهپوش،- شیخ ابراهیم،- شهید شیخ جنید وشهید شیخ حیدر و سپس در اوج آنها شاه اسماعیل مورد رجوع ملت اعم از بزرگان و توده ها بودند.

چنان که خانقاه شیخ مأمن مظلومان و کشاورزان مورد ستم خوانین بود که برای احقاق حق خویش به شیخ مراجعه می کردند و شیخ با قدرت معنوی و نفوذ کلام خود از آنها احقاق حق می نمود.

دادخواهی شیخ از عوامل مؤثر در جذب توده های مردم بود. بدین ترتیب یکی از خصوصیات بارز طریقت صفویه حضور بین مردم و دادخواهی از جانب آنها بود.

در آن زمان برخی از خوانین با ردِّ درخواست شیخ، حقوق مظلومین را ادا نمی کردند، برخی از فرمانروایان محلی نیز در برابر شیخ مقاومت می کردند.

ازین رو به تدریج در خانقاه شیخ علاوه بر تعالیم معنوی (جهاد اکبر) تعالیم دفاع از خود (جهاد اصغر) را نیز فراگرفتند تا بتوانند از حقوق خود و دیگران دفاع کنند و بدین گونه جنبش قزل باش تأسیس شد.

این گروه سالکان و مجاهدانی بودند که علاوه بر تعالیم معنوی، اصول نظامی و دفاعی را نیز فراگرفته بودند و به طور سازمان یافته با دفاع از حقوق مظلومین در برابر ظالمان و قدرتمندان، از آنها دفاع می کردند.

از سوی دیگر با کفاری که با حمله به مسلمانان آنها را قتل عام می کردند، مقابله می نمودند. شهید جنید و شهید حیدر نیز طی همین جنگ ها به شهادت رسیدند.

این تحرکات باعث شد که این جنبش معنوی با تأثیر اجتماعی عظیم به عنوان یک جریان عرفانی علاوه بر جنبه مذهبی و معنوی، از جنبه سیاسی نیز در تاریخ زمان خود تثبیت شود. بدین ترتیب پیروان این طریقت با ارائه خدمات اجتماعی معنویت را گسترش دادند. خانقاه او محل اطعام فقرا و پناه ضعفا و مسکینان بود و همین نکته دستگاه او و اخلافش را همچنان محل محتاجان و درویشان می‌داشت. در مرض موت هم، «محافظت سفره و خدمت ضعفا» را با تأکید تمام، سفارش می‌کرد.

ثانیاً از جهت سیاسی شش نسل پس از شیخ صفی الدین، شاه اسماعیل از نوادگان او و فرزند شهید حیدر موفق به اتحاد سرزمین ایران با حکومتی واحد شدند و در اواسط دوره صفویه مرزهای ایران را به گستردگی دوره ساسانیان رساندند.

بدین ترتیب برای نخستین بار ایران پس از حمله اعراب بار دیگر به عنوان یک سرزمین مستقل با حدود مرزی دوره ساسانیان قد علم کرد. مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای در این زمینه می فرمایند:

صفويه از اردبيل طلوع کردند و خاندان عرفای مجاهد و مبارز - يعنی اولاد شيخ صفی الدين اردبيلی - توانستند اين زمينه را به وجود آورند تا فرزندان آنها ايران را به همه عالميان در دنيای آن روز متحد، مقتدر، عزيز، سربلند و پيشرفته معرفی کنند.

بعد هم فرزندان او عرفای مجاهد بودند. لذا گفته اند اردبيل "دارالارشاد" است؛ يعني اينجا کسانی هستند که ارشاد به دين می کنند.

بحث، بحث دارالارشاد است؛ بحث صوفی گری و کارها و سخن ها و دعوی هايی از اين قبيل نيست.

بحث بر سر معنويت دين و معنويت شيعه و خاندان اهل بيت است.

فهرست مطالب

مقدمه مولفین

مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صفی الدین اردبیلی در یک نگاه

فصل اول: عرفان

تقدم ادبیات عرفانی در هنرهای مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی

ماهتاب عرفان در تزیینات کتیبه ای بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

تجلی عرفان اسلامی در سنگ مزارات منتسب به بانوان و دوشیزگان صفوی

در مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی

فصل دوم: تاریخ هنر

بقعه شيخ صفی الدین اردبیلی ميراث هنری دوران صفوی

فرش های معروف اردبيل، با تأکید بر یک جفت قالی موجود در موزه های انگلیس و آمریکا

دیوارنگاره های شاه محمد اصفهانی و طاهربن سلطان محمد در تزئینات

بقعه شیخ امین الدین جبراییل در کلخوران اردبیل

بازنگری کتیبه های حدیثی مجموعه فرهنگی و تاریخی شيخ‏ صفى‏الدين اردبیلی

براساس تفاسیر عرفانی شيخ‏ صفى‏الدين اردبیلی

کتیبه های نگارشی علی رضا العباسی در بناهای اردبیل

هنرنمايي منبت كاران عصر ایلخانی و آل جلایر در تزيينات صندوق هاي چوبي

آرامگاه های شيخ محيي الدين محمد و شیخ صفی الدین در اردبيل

بازنگری تاریخ کتیبه های عصر صفوی در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

آیین عاشورایی تشت گذاری ماه محرم در اردبیل برپایه قدیمی ترین تشت موجود در مسجد چاقوسازان(مسجد ملا بابا میرزا)

فصل سوم: باستانشناسی

خلاصه گزارش مقدماتی نخستین فصل کاوش باستانشناختی در محوطه ی تاریخی

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

تالار چینی خانه مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صفی الدین در اردبیل

شاهکار مهندسی بهاءالدین محمد شیخ بهایی

گاهنگاری آرامگاه محيى‏الدين محمد براساس قدیمی ترین کتیبه چوبی

بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل

Reconsidering the Shaikh Safi al-in Ardabili's shrine architecture: New results from excavations archaeological on northern of janat sara site 207

فصل چهارم: معماری

جایگاه باستانشناختی و معماری عرفانی آرامگاه شاه اسماعيل اول در مجموعه بناهای تاریخی و فرهنگی شیخ صفی الدین اردبیلی

سيري در مجموعه خانقاهي و آرامگاهي شيخ صفي الدين اردبيلي؛ دوازدهمين اثر ثبتي تمدن اسلامي ايران در فهرست آثار تاريخي- فرهنگي جهان

نمایه