مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی

بازشناسی مکتب عرفانی و طریقت شیخ صفی الدین اردبیلی و معرفی آن به نسل جوان امروزِ مواجه با عرفان های کاذب و غرب زدگی، از الویت ها و ضرورت های فرهنگی است. در عصری که انسان گرگ انسان شده، طریقت عشق و شیدایی و فتوت اجتماعی، راه برون رَفت از روزمرگی و انحطاط اجتماعی و معنوی است حتی اگر همچون سرنوشت شیخ صفی الدین، سید صدرالدین موسی، خواجه علی سیاه پوش، شیخ جنید و شیخ حیدر به آوارگی و شهادت منجر شود.

عرفان اجتماعی نهضت شیخ صفی الدین و اخلاف ایشان، فصل تمایز آن با دیگر مکاتب و طرایق عرفانی است. «طریقت علویه صفویه» با استقرار عرفان اسلامی در متن جنبش اجتماعی اصلاح و تحول اجتماعی و تکیه بر اعتماد ملت به رهبران معنوی خود، با رهبری مهم ترین نقطه عطف تاریخ ایران، ظرفیت عظیم تصوف اسلامی در تمدن سازی اسلامی را به ظهور رسانید.

شیخ العارفین سید صفی الدین اردبیلی خلف صالح حمزة بن امام موسی کاظم (ع) مؤسس ایران جدید پس از اسلام، در ادامه طریق انبیاء و اوصیاء نهضتی بنیان نهاد که امروز به ما رسیده است. از این رو درک ایران جدید بر مبنای فهم میراث معنوی سیاسی اجتماعی شیخ و با روش علمی، حیاتی است.

در تحلیل علمی روش مند، «نطق» علاوه بر کشف «منطق» مؤلف یا شخصیت مورد بحث، به کمّ و کیف «بینامتنـی» سوژه نیز باید اشاره شود. البته در بررسي تاريخ قدسي یا سیر احوالات اولیای الهی، زمان انفسی جایگزین زمان آفاقي مي‌شود.

شیخ صفی الدین اردبیلی، بزرگ ترین عارف تمدن ساز جهان اسلام و ایران، فرزند سید شیخ بابا جبرئیل» و ذریّه امام موسی کاظم(ع) جدِّ امجد شاه اسماعیل و سلسله صفویه، پدر معنوی استقلال ایران، عارف تمدن ساز جهان اسلام و مؤسس «طریقت علویه صفویه» است. شیخ(قدَّس سرُّه) گفتمان تصوف اجتماعی را با منش و شخصیت کاریزماتیک خویش نظریه سازی و عملیاتی نمود. در این رساله، اصول تعالیم طریقت صفویه براساس کهن ترین منابع، به نحو فشرده تبیین می شود.

شیخ صفی‌الدین تقریباً ۲۹ سال پس از ویرانی اردبیل توسط مغولان، پای به عرصه وجود نهاد و بعدها با عنوان شیخ‌العارفین سید صفی‌الدین اردبیلی «طریقت علویه صفویه» را بنیان نهاد.

نسب این عارف مجاهد و تمدن‌ساز جهان اسلام، با نوزده واسطه به امام موسی‌کاظم(ع) امام هفتم شیعیان اثنی‌عشری و سلسله مشایخی ایشان به حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) می‌رسد. شیخ صفی الدین مؤسس «طریقت عرفانی صفویه» و پدر معنوی استقلال ایران پس از اسلام و جدّ امجد شاه اسماعیل و سلسله صفویه است.

اجداد شیخ با هدف مجاهدت و ارشاد، از یمن به اردبیل مهاجرت کردند و مزار متبرک پدر و چند نسل از اجداد ایشان در کلخوران اردبیل است. زاویه و مقبره این عارف کم نظیر در اردبیل، یکی از مهم ترین و زیباترین آثار معماری جهان اسلام و ایران است. بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۱۳۸۹ به عنوان میراث مشترک بشریت، در یونسکو به ثبت رسید.

شیخ صفی الدین اردبیلی، عارفی کاریزماتیک و تجلیِّ جمال و جلال الهی بود. اقشار مختلف مردم تحت تأثیر کاریزمای شخصیت عرفانی و اخلاق اجتماعی شیخ(قدَّس سرُّه) بودند. ابن بزاز از معاصران شیخ صفی الدین در «صفوة الصفا» در توصیف جلال ایشان می نویسد:

«شهنشاه طريقت سلطان الاقطاب فى الاقطار، خلاصةالمدار فى الادوار، سباق الغايات فى الكرامه و الولايه، صاحب الايات فى البدايه و النهايه، جالس السرير فى التكميل و التمكين، جامع الاسرار فى الارشاد و اليقين، مالك ازمه ارباب القلوب و صاحب الاشراف على مفاتيح الغيوب، الحائز فى جلال الكمال، سلطان العارفين و برهان الواصلين، اكمل المتكلمين و افضل المحققين.»

شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل صفوی «یَدالله» شدند تا ایران زمین با سابقه تمدن چندهزار ساله را مرکز تشیع جهان نمایند. نهضت عرفانی اجتماعی شیخ صفی الدین(قدَّس سرُّه) با دویست سال مجاهدت خاندان صفوی، به همت نیروی قزلباش و اهدای شهدای بسیار از جمله رهبران خود نظیر سلطان شیخ جنید و سلطان شیخ حیدر، نور الهی انعکاس یافته از سینه مطهر اهل بیت(علیهم السلام) را بر ایران حاکم نمود.

شیخ صفی الدین مُنادی تقریب مذاهب اسلامی، عرفان اجتماعی وَ جمع بین شریعت، طریقت و حقیقت است. شیخ یک عارف و عالم شیعه اثنی عشری هم طراز سید بن طاووس، ابن فهد حلی و علامه حلی، اما با تأثیر تاریخی بسیار فراتر از آنهاست. جنبش عرفانی شیخ صفی الدین در ادامه جنبش سربداران و مرعشیان است.

شیخ صفی الدین اردبیلی یک عارف شیعی و از سادات موسوی است که نسب سیادتش به حضرت حمزه(س) فرزند امام موسی کاظم(ع) می رسد. درباره مقبره متبرکه حضرت حمزه(س) دو روایت وجود دارد: روایت مشروع تر، مجموعه مقبره مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی(س) در شهر ری است که مزار متبرک امامزاده طاهر(س) نیز در این مجتمع شریف قرار دارد. روایت دیگر حاکی از وجود مقبره ایشان در مجتمع معنوی کلخوران اردبیل است.

شیخ صفی الدین شیعه اثنی عشری و ایرانی است. (نژاد ایرانی به کلیه اقوامی اطلاق می شود که در این منطقه زندگی می کنند.) اجداد شیخ جنگجو و مبلغ اسلام بودند و در زمان حضرت حمزه(س) به ایران هجرت کردند. فیروز شاه زرین کلاه از اجداد شیخ، در زمان حکومت ارسلان شاه سلجوقی در ایران، از یمن یا جنوب عربستان عازم ایران شد و بین اردبیل و گیلان در منطقه سرسبزی به نام «رنگین» استقرار یافت.

طبق کتاب «تاریخ شاه اسماعیل صفوی» (سرور، ترجمه محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، مرکز نشر دانشگاهی)؛ فیروزشاه مدتی تولیت و نقابت آستان مقدس امام علی بن موسی الرضا(ع) در مشهد مقدس بوده است. البته براساس مجلدات دوم و سوم دفتر اسناد (طلایی، سازمان کتابخانه، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی) قبل از فیروزشاه، سید احمد بن محمد الاعرابی از فرزندان ابوالقاسم حمزه بن امام موسی کاظم جدِّ صفویان از نخستین نقیبان سادات موسوی مشهدالرضا بوده است.

عوض الخواص فرزند فیروزشاه به اسفرنجان در حوالی اردبیل نقل مکان نمود. صلاح الدین رشید از نوادگان عوض الخواص، پس از رحلت پدرش محمدالحافظ، با تقسیم کلیه اموال خود بین اهالی اسفرنجان، تصمیم گرفت به کلخوران در شمال شرقی اردبیل مهاجرت کند. سرانجام قطب الدین احمد بن صالح با اقامت در کلخوران، در مَسند ارشاد به دستگیری سالکان و بینوایان پرداخت، تا زمانی که اردبیل آستانِ ارشاد و تربیت سالکان طریق حق تعالی گردید.

فعالیت عالمان صفوی، تبلیغ و گسترش اسلام در منطقه آذربایجان و قفقاز بود. در آن دوران گروه هایی در آن منطقه به خصوص از گرجستان، با حمله به ایران، مسلمانان را قتل عام می کردند. چنان که تنها در اردبیل حدود دوازده هزار نفر را به شهادت رساندند.

 شیوه شیخ از دوره نوجوانی، فهم مستقیم معنوی از دین بود، لذا پس از چندی با هدف یافتن پیـر و مرشدی که او را در امور معنوی تربیت و ارشاد کند، عزم سفر نمود. سرانجام امیرعبدالله از بزرگان صاحب دل در شیراز، او را به شیخ زاهدگیلانی رهنمون شد که در آن دوران صاحب دلی معروف و صاحب نام بود که به «طریقت سهروردیه» اتصال داشت.

شیخ صفی الدین مشتاقانه به دیدار پیـر و مراد خویش شتافت. شیخ زاهد نیز در انتظار شیخ صفی الدین بود. برخلاف دیدار حضرت مولانا و شمس تبریزی که برای مولانا غیرمنتظره بود، شیخ همواره در جستجوی پیـری کامل بود که عهده دار تربیت و ارشاد او گردد و سرانجام پس از سال ها طلب مجدّانه، محضر شیخ زاهد را دریافت. مرید و مراد کاملاً جذب همدگر شدند، گویی از ازل رشتۀ مهر و الفتی دیرینه بین آنها بوده است. شیخ مراد خویش را یافت و حدود بیست و پنج سال در محضر شیخ زاهدگیلانی طی طریق نمود.

لیکن شیخ زاهد فرمود: «مأموریت الهی است که شهره عالم شوی و با دستگیری از سالکان طریق حق، آنها را به حضرت حق واصل کنی.» این گفتگوها به نحو مبسوط در «صفوةالصفا» مذکور است. شیخ صفی الدین جانشین پیر و مراد خویش گردید و بدین سان با اجازت طریقتی شیخوخیت معنوی از شیخ زاهد که پیرو «طریقت سهروردیه» بود و گسترش تعالیم شیخ صفی الدین(قدَّس سرُّه)، «طریقت علویه صفویه» تأسیس شد.

سلسله نسب معنوی این طریقت از طریق شیخ ابونجیب سهروردی و شیخ جنید بغدادی، به معروف کرخی می رسد. طریقت معروف کرخی اجازه شیخوخیت خود را از امام رضا(ع) گرفته اند و از طریق آن حضرت به مولی الموحدین امیرالمؤمنین امام علی بن ابیطالب(ع) می رسند.

در زمان حیات شیخ، بزرگان و امرای بسیاری به محضر شیخ رسیدند و تبعیت خود را از حضرت شیخ اظهار داشتند. شیخ بسیار مراقب بود مدح اصحاب قدرت او را فریب ندهد. هرگز نزد اصحاب قدرت نمی رفت و چون به حضورش می رسیدند، آنها را به اجرای عدالت و رعایت حال ملت فرامی خواند.

کتاب «مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی» در استمرار کتاب «عرفان ثقلین؛ مبانی نظری و عملی عرفان و طریقت صفویه»(1392) تألیف شده و مکمل کتاب «اهمیت شیخ صفی الدین اردبیلی در تاریخ فرهنگ و تمدن تشیع و ایران»(1399)، و سه اثر عرفان پژوه معاصر دکتر مهوش السادات علوی؛ «اندیشه های عرفانی و سیر احوالات شیخ صفی الدین اردبیلی»، «سلطان العارفین شیخ صفی الدین اردبیلی» و «زاهدنـامه» است.

این رساله مشتمل است بر مقدمه و هشت فصل: «محیط فرهنگی سیاسی عصر شیخ صفی الدین»، «سلسله سیادت، خرقه و تشیع شیخ صفی الدین اردبیلی»، «عرفان اجتماعی» «اهمیت و ویژگی های مکتب شیخ صفی الدین»، تفسیر بینامتنی، «اصول طریقت صفویه»، «مثلث عرفانیِ محی الدین، مولانا و شیخ صفی الدین» و «مثلث اندیشه ایِ شیخ طوسی، علامه حلی و شیخ صفی الدین» و فرجام سخن است.

«طریقت صفویه» در حال حاضر مریدان متعددی در اروپا دارد. حضرت شیخ صفی الدین عارفی عالِم و مفسر قرآن حکیم و احادیث نبوی است که در منابع مکتوب در زبان های سه گانه فرهنگ اسلامی (فارسی، ترکی و عربی) با احترام بسیار از ایشان یاد شده است. این رساله در راستای پروژه کلان ایران شناسی آکادمی مطالعات ایرانی لندن تألیف شده است.

فهرست مطالب