شش قدرت برتر معاصر جهان اسلام
(پاکستان، مصر، ترکیه، ایران، اندونزی و عربستان)
دکتر سید سلمان صفوی
/
632
صفحه
جایگاه ژئوپلیتیک جهان اسلام، موجب نقش ویژه این کشورها در رابطه با
صلح و امنیت منطقه ای و جهانی شده است. از این رو بررسی تاریخ تحولات
شش قدرت برتر جهان اسلام در دوره معاصر، برای شناخت علمی منطقه و جهان
اسلام از منظر روابط بین الملل و امنیت ملی ضروری است. این تحقیق با
روش تحلیل گفتمان صورت گرفته است.
به گزارش گلوبال فایر پاور در سال 2022، کشورهای پاکستان، مصر، ترکیه،
ایران، اندونزی و عربستان به ترتیب شش قدرت برتر نظامی جهان اسلام در
دوره معاصر براساس مؤلفه هایی نظیر توان نظامی (ادوات نظامی، بودجه
نظامی، تعداد پرسنل نظامی)، جمعیت، سرزمین، جغرافیا و اقتصاد هستند.
این کتاب با مطالعات میدانی و رویکرد نوین، براساس آخرین آمار و منابع
علمی انگلیسی و فارسی، به تحلیل تحولات شش قدرت برتر جهان اسلام می
پردازد و برای دانشجویان رشته های علوم سیاسی، جغرافیای سیاسی،
جغرافیای نظامی، علوم دفاعی، دافوس و مطالعات منطقه ای منبع مفیدی است.
در کتاب «شش قدرت برتر معاصر جهان اسلام»؛ تحولات سیاسی، نظامی،
اقتصادی و فرهنگی شش قدرت برتر جهان اسلام در سده
معاصر(۱۳۰۰-۱۴۰۰هـ.ش.) در شش فصل تحلیل می شود.
فصل اول: پاکستان یکی از قدرت های اصلی نظامی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی
جهان اسلام است. علامه محمد اقبال لاهوری و محمدعلی جناح معماران
استقلال پاکستان از هند هستند. ارتش، ستون فقرات ساختار قدرت است.
جمهوری اسلامی پاکستان در سراسر جهان از شبکه گسترده ای از روابط
دیپلماتیک برخوردار است.
پاکستان (پس از اندونزی) دومین کشور با اکثریت مسلمان از نظر جمعیت است
و تنها کشور مسلمان دارای سلاح هسته ای است. این کشور دارای اقتصادی
مختلط از بخش دولتی و خصوصی است. براساس گزارش بانک جهانی؛ پاکستان از
زمان استقلال، نرخ رشد سالانه پایدار و نسبتاً ثابتی داشته است. نرخ
تورم در سال های ۲۰۰۰-۲۰۲۱ بین 3 تا ۱۱ درصد بوده است.
اسلام، فرهنگ غالب بر جامعه پاکستان است. فرهنگ پاکستان متأثر از فرهنگ
های آسیای جنوبی و دارای شباهت های فرهنگ منطقه ای فراتر از مرزهای ملی
است. روش‌های فرهنگی این کشور شبیه بخش‌های وسیعی از ایران، افغانستان
و شمال هند است. ۹۷ درصد از جمعیت این کشور مسلمان هستند (۷۷ درصد سنی
و ۲۰ درصد شیعه). پاکستان پس از ایران، دومین کشور از نظر جمعیت شیعه
در جهان است.
فصل دوم: مصر یکی از شش قدرت اصلی فرهنگی و نظامی جهان اسلام است. ارتش
مصر در سال ۲۰۲۲ دوازدهمین قدرت نظامی جهان و دومین قدرت نظامی جهان
اسلام پس از پاکستان است. ارتش 500 هزار نفری مصر، مرکز و ستون اصلی
قدرت در این کشور است. از سال 1952 که افسران ارتش مصر به رهبری سرهنگ
جمال عبدالناصر حکومت سلطنتی را سرنگون کردند، چهار رئیس جمهور (جمال
عبدالناصر، انور سادات، حُسنی مبارک و عبدالفتاح السیسی) نظامی بوده
اند و ارتش همواره در مقابل هر گونه چرخش اساسی در سیاست خارجی و
اقتصادی دولت ایستادگی کرده است. پس از سقوط حُسنی مبارک، ارتش مصر
اعلام کرد به تمام معاهدات بین المللی و منطقه ای این کشور از جمله
پیمان صلح با اسرائیل پای بند است.
چهره‌های شاخص علم و فرهنگ مصر مدرن عبارتند از: احمد حسن زویل (برنده
نوبل شیمی)، نجیب محفوظ (برنده نوبل ادبیات)، سید قطب (نویسنده و اسلام
شناس)، طه حسین (نویسنده)، شیخ شلتوت، رهبر مذهیی مصر و الازهر، حسنین
هیکل (سردبیر روزنامه الاهرام)، پطرس غالی دبیرکل سازمان ملل متحد (
۱۹۹۲ تا ۱۹۹۷)، محمد البرادعی دبیرکل آژانس بین‌المللی اتمی و عمرو
موسی دبیرکل اتحادیه عرب، احمد طیب، رهبر مذهیی مصر و الازهر. دانشگاه
الازهر قاهره مهم ترین مرکز مذهبی جهان اسلام است و تصوف نقش پررنگی در
فرهنگ جامعه دارد.
وزارت خارجه مصر افزون بر کارکردهای سنتی دیپلماتیک و سیاسی، با توجه
به تصویب سیاست توسعه اقتصادی به عنوان یک هدف کلیدی در حکومت مصر، با
تلاش برای جذب سرمایه گذاری خارجی، کسب کمک های اقتصادی و تسهیل انتقال
فن آوری، در فعالیت های مرتبط با توسعه اقتصادی مصر مشارکت فعال دارد.
«دیپلماسی برای توسعه» یکی از اهداف اصلی وزارت خارجه مصر است.
فصل سوم: ترکیه از دل خلافت عثمانی شکست خورده پس از جنگ جهانی اول
ظهور کرد و وارث فرهنگ و تمدن عظیم خلافت عثمانی(۱۵۱۷-۱۹۲۴ م) شد. 97
درصد ترکیه در آسیا و 3 درصد آن در اروپا واقع است. دو تنگه راهبردی
بسفر و داردانل متلق به این کشور است. نظام سیاسی ترکیه براساس
سکولاریسم است. آتاتورک و اردوغان دو شخصیت اصلی تاریخ معاصر ترکیه
هستند.
فعال کردن جریان اسلام گرایی در حکومت ترکیه از سوی اردوغان با توجه به
ساختار سکولار حکومت ترکیه، نفوذ میراث آتاتورک و قدرت ارتش، کاری کم
نظیر در تاریخ معاصر کشورهای جهان اسلام است. روش پارلمانتاریستی
اردوغان تجربه ای متفاوت از سیاست ورزی اسلام سیاسی در جهان اسلام است.
برای درک اهمیت تجریه حکومت اردوغان، تجربه سیاست ورزی و حکمرانی او
باید با تجربه شکست خورده راشد الغنوشی در تونس و محمد مُرسی در مصر
مقایسه شود.
سیاست خارجی ترکیه را می توان به دوره قبل و بعد از اردوغان تقسیم کرد.
در دوره ماقبل اردوغان، ترکیه بخشی از بلوک غرب بود و موضوعات جهان
اسلام از الویت های سیاست خارجی این کشور نبود، اما پس از پیروزی اسلام
گرایان (۲۰۰۲) سیاست خارجی چندوجهی و ترکیبی در ترکیه بروز یافت. در
این سیاست علاوه بر اولویت توجه به همسایگان و سرزمین های دوران خلافت
عثمانی، روابط با روسیه، ایران و چین گسترش یافت. ترکیه اردوغان از
مدعیان رهبری جهان اسلام است.
نیروهای مسلح ترکیه از ستاد کل، نیروی زمینی، نیروی دریایی و نیروی
هوایی تشکیل شده و رئیس ستاد کل ارتش توسط رئیس جمهور منصوب می شود.
رئیس جمهور در قبال مجلس مسئول مسائل امنیت ملی و آمادگی کافی نیروهای
مسلح برای دفاع از کشور است. صلاحیت اعلام جنگ و استقرار نیروهای مسلح
ترکیه در کشورهای خارجی یا اجازه استقرار نیروهای مسلح خارجی در ترکیه
بر عهده پارلمان است.
ترکیه پس از ایالات متحده، با قدرت تخمینی890 هزار و 700 نظامی تا
فوریه 2022، دارای دومین نیروی نظامی دائمی در ناتو است. ترکیه یکی از
پنج کشور عضو ناتو است که بخشی از سیاست اشتراک هسته ای را داراست. در
مجموع 90 بمب هسته ای (B61) در پایگاه هوایی اینجرلیک مستقر است. 40
بمب هسته ای به استفاده نیروی هوایی ترکیه در صورت درگیری هسته ای
اختصاص یافته، که استفاده از آنها مستلزم تأیید ناتو است. ترکیه متحد
نظامی آمریکاست.
نیروی هوایی ترکیه بیش از 60 هزار نفر پرسنل و ۶۳۵ هواپیما در اختیار
دارد و از جنگنده‌هایی شامل جنرال داینامیکس F16، فایتینگ فالکن و
پهپادهای جنگی ساخت داخل بهره می‌برد. تجهیزات نطامی نیروهای مسلح
ترکیه عمدتاً ترکیبی از سیستم‌های تسلیحاتی تولید داخل و غربی است،
گرچه در سال‌های اخیر به برخی تجهیزات چینی، روسی و کره جنوبی نیز دست
یافته است.
از سال 2010 آمریکا بزرگ ترین تأمین کننده تسلیحاتی ترکیه بوده است. پس
از آن ایتالیا، کره جنوبی و اسپانیا قرار دارند. ترکیه از صنعت دفاعی
قوی برخوردار است که قادر به تولید طیف وسیعی از سیستم های تسلیحاتی از
جمله وسایل نقلیه زرهی، شناورهای دریایی و پهباد است، اگرچه به شدت به
فن آوری غربی وابسته است.
دولت ترکیه سرمایه گذاری عظیمی در تحقیق و توسعه فن آوری های نظامی از
جمله صنایع هوافضای ترکیه، (Aselsan)، (Havelsan)، (Roketsan) و (MKE)
داشته است. ترکیه در زمینه وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین (UAV) در
جهان پیشتاز است. افتتاح دانشگاه دفاع ملی ترکیه در سال ۲۰۱۷ نقطه عطف
بزرگی بود که وضعیت آموزش و برگزاری مانور برای سربازان جدید را کاملاً
تغییر داد.
ارتش ترکیه با تجمیع کلیه نهادهای حوزه آموزش و تمرین های نظامی، در
این ساختار مشترک، یک سیستم آموزشی مدرن ایجاد کرد که علاوه بر بازتاب
نمونه‌ها در جهان، به بازتاب نیازهای امروز کشور می‌پردازد. براساس
برآورد گلوبال فایر پاور در سال ۲۰۲۲، بودجه نظامی ترکیه ۹ میلیارد و
۶۹۰ میلیون دلار، ایران ۵ میلیارد دلار و عربستان ۴۶ میلیارد دلار است.
ترکیه در طول صد سال گذشته به مرور از یک کشور کشاورزی به کشوری صنعتی
تبدیل شده است. ترکیه یکی از 7 کشور صاحب اقتصادهای نوظهور است. حضرت
مولانا جلال الدین محمد مولوی عارف و شاعر بزرگ ایرانی، خالق «مثنوی
معنوی» و «دیوان شمس» از شخصیت های ملی دینی و فرهنگی ترکیه است که
مقبره او در قونیه، هر سال زیارتگاه هزاران نفر از اقصی نقاط جهان است.
فصل چهارم: ایران دارای دارای کهن ترین تمدن و فرهنگ جهان است. این
تمدن با تشکیل پادشاهی های عیلامی در هزاره چهارم قبل از میلاد آغاز
شد. ایران نخستین بار توسط مادها در قرن هفتم قبل از میلاد متحد شد و
در قرن ششم پیش از میلاد به اوج سرزمینی خود رسید و با تأسیس امپراتوری
هخامنشی توسط کوروش بزرگ، به یکی از بزرگ ترین امپراتوری های تاریخ
جهان تبدیل شد و اولین ابرقدرت جهان گردید. حکومت صفویه مهم-ترین حکومت
ایران پس از اسلام بود.
ایران جامعه‌ای است با قومیت ها و فرهنگ های گوناگون. اقوام ایرانی
فارس، آذری، کرد، لر، بلوچ، و ارمنی همگی تحت نام و پرچم ایران متحدند.
نوروز عید ملی همه ایرانیان از همه اقوام و ادیان و مذاهب است.
ایرانیان پیرو مذاهب شیعه، سنی، مسیحیت، یهودیت و زرتشتیت اند. پیروان
مذهب تشیع، اکثریت ملت ایران را تشکیل می دهند. زبان رسمی ایران، فارسی
است و زبان های دیگر نظیر آذری و کردی در بخش هایی از کشور رایج است.
تاریخ ایران معاصر به دو دوره پهلوی (۱۳۰۴-۱۳۵۷) و جمهوری اسلامی
(۱۳۵۷- ) تقسیم می شود. در دوره پهلوی حکومت ایران؛ استبدادی و سکولار
با اقتصاد کمپرادور و ارتش وابسته به آمریکا بود. ایران در زمان جنگ
جهانی دوم به اشغال متفقین درآمد. در سال۱۳۴۹ شمسی(۱۹۷۱) بحرین را از
ایران جدا کردند. دوره حکومت پهلوی یکی از سیاه ترین دوران تاریخ ایران
است که به یکی از اقمار نظامی، اقتصادی و سیاسی آمریکا تبدیل شد و
استقلال نظامی، سیاسی و اقتصادی خود را از دست داد. جمهوری اسلامی
ایران با انقلاب ملت ایران در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به رهبری امام خمینی تأسیس
شد.
امروز جمهوری اسلامی ایران یکی از قدرت های نظامی اصلی جهان اسلام و
جهان است. طبق گزارش گلوبال فایر پاور؛ ایران چهارمین قدرت نظامی جهان
اسلام و چهاردهمین قدرت نظامی جهان است. ایران از آغاز پیروزی انقلاب
اسلامی، سیاست همگرایی با جهان اسلام را در پیش گرفت. پس از خروج ترامپ
رئیس جمهور وقت آمریکا از قرارداد برجام، ایران سیاست خارجی نگاه به
شرق را مبنای روابط بین الملل جدید خود قرار داد ودر دسامبر ۲۰۲۱ به
عضویت سازمان همکاری‌های شانگهای (Shanghai Cooperation Organization)
درآمد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به مرور تحولات گسترده ای در سازمان و
توان نظامی ایران ایجاد شد و ایران به یک قدرت مستقل نظامی مبدل شد،
چنان که در حال حاضر نقش تعیین کننده ای در امنیت منطقه خاورمیانه
دارد. قبل از انقلاب، ارتش ایران از نظر تجهیزات و توانایی ساخت ادوات
جنگی کاملاً وابسته بود. طی چهل سال گذشته، با استفاده از تجربیات
گرانبهای دوره دفاع مقدس، ایران در زمینه صنایع و تجهیزات پیشرفته و
ادوات دفاعی ابداعات و پیشرفت های اساسی داشته که مهم ترین آنها مجموعه
ای از انواع موشک، پهباد، زیردریایی، تانک و خودروهای زرهی است.
موشک‌های دوربرد و میان برد بالستیک ایران به ویژه سری موشک های
«شهاب» موجب هراس دشمنان ایران شده است. سیاست دفاعی ایران بر اساس
سیاست بازدارندگی با توان موشکی است. مهم ترین رخداد نهادی- دفاعی پس
از انقلاب، تأسیس سپاه پاسداران در اردیبهشت ۱۳۵۸ به عنوان ستون فقرات
دفاع از انقلاب، امنیت ملی و نهضت های آزادی-بخش بود.
ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷ گام های بلندی در توسعه اقتصادی به ویژه در
صنایع نفت و انرژی، صنایع غذایی، صنایع فلزی، صنایع ساختمانی، صنایع
دارو سازی، و صنایع سنگین کارخانجات متعدد داشت. بزرگ ترین مانع
اقتصاد ایران، تحریم های اقتصادی ایالات متحده و سایر کشورهای پیرو
سیاست های آمریکا و تحریم های بانکی بین المللی است. ایران رتبه دوم
ذخایر گاز طبیعی و چهارمین ذخایر اثبات شده نفت خام را در جهان داراست.
با توجه به وضعیت توازن قوای منطقه ای، ایران باید بی درنگ بر بودجه
تحقیقات علمی و دفاعی خود جهت ترفیع اقتدار و امنیت ملی بیفزاید.
فصل پنجم: اندونزی پرجمعیت ترین کشور جهان اسلام، شانزدهمین اقتصاد
بزرگ جهان و پنجمین قدرت نظامی جهان اسلام است. جمهوری اندونزی کشوری
در جنوب شرقی آسیا و اقیانوسیه بین اقیانوس‌های هند و آرام است.
اندونزی بزرگ ترین ایالت مجمع الجزایری جهان و چهاردهمین کشور بزرگ از
نظر مساحت است که 1,904,569 کیلومتر مربع (معادل 735,358 مایل مربع)
وسعت دارد. اندونزی با بیش از 275 میلیون نفر، چهارمین کشور پرجمعیت
جهان و پرجمعیت ترین کشور مسلمان جهان است..
اندونزی یک قدرت منطقه ای است و در امور جهانی به عنوان یک قدرت میانه
به شمار می-رود. این کشور عضو چندین سازمان چندجانبه از جمله سازمان
ملل متحد، سازمان تجارت جهانی، (G20) و یکی از اعضای مؤسس جنبش
غیرمتعهدها، انجمن کشورهای جنوب شرق آسیا، نشست سران آسیای شرقی، (D-8)
و سازمان کنفرانس اسلامی است. تاریخ معاصر اندونزی با مبارزه برای
استقلال از استعمار هلند آغاز شد. اندونزی از قرن هفدهم تا سال ۱۹۴۲
مستعمره هلند بود.
این کشور پس از یک دوره اشغال توسط ژاپنی ها (1942-1945) در طول جنگ
جهانی دوم، در سال 1945 استقلال خود را از هلند اعلام کرد. دو روز پس
از تسلیم ژاپن در اوت 1945 سوکارنو و محمد هاتا (رهبران متنفذ ملی گرای
اسن کشور، استقلال اندونزی را اعلام کردند و به عنوان رئیس جمهور و
معاون رئیس جمهور منصوب شدند. مبارزه اندونزی برای استقلال، تا سال
1949 که هلند به طور رسمی حاکمیت اندونزی را به رسمیت شناخت، ادامه
داشت.
ساختارهای سیاسی و حکومتی اندونزی پس از سقوط نظم نوین در سال 1998، با
چهار اصلاحیه در قانون اساسی؛ در قوه مجریه، مقننه و قضاییه إصلاحات
اساسی صورت گرفت که مهم ترین آنها تفویض قدرت و اختیار به نهادهای
مختلف منطقه ای بود که در عین حال واحد باقی ماندند. رئیس جمهور
اندونزی؛ رئیس دولت، فرمانده کل نیروهای مسلح ملی اندونزی (Tentara
Nasional Indonesia، TNI)، مدیر حاکمیت داخلی و مدیر سیاست گذاری و
امور خارجی است و حداکثر برای دو دوره پنج ساله متوالی انتخاب می-شود.
ارتش اندونزی از زمان تأسیس دارای نفوذ سیاسی قوی بوده است. این نفوذ
در دوران نظم نوین به اوج خود رسید. نیروهای مسلح اندونزی (TNI) شامل
نیروی زمینی (TNI–AD)، نیروی دریایی (TNI–AL شامل تفنگداران دریایی) و
نیروی هوایی (TNI–AU) است. نیروی زمینی حدود 400 هزار پرسنل فعال دارد.
در سال 2018 مخارج دفاعی در بودجه ملی 0.7 درصد از تولید ناخالص داخلی
بوده است.
فصل ششم: عربستان یکی از قدرت های اصلی اقتصادی، نظامی، سیاسی و فرهنگی
جهان اسلام است. این کشور شامل بخش عمده جزیره العرب می شود. تاریخ
پادشاهی عربستان سعودی به عنوان یک کشور مستقل، از 23 سپتامبر 1932
آغاز می شود. ملک عبدالعزیز بنیان-گذارحکومت سعودی از ۱۹۰۲ تا ۱۹۵۳
حکومت کرد.
پس از فوت ملک عبدالعزیز؛ پسرانش سعود بن عبدالعزیز (۱۹۵۳–۱۹۶۴) فیصل
بن عبدالعزیز (۱۹۶۴–۱۹۷۵)، خالد بن عبدالعزیز (۱۹۷۵–۱۹۸۲)، فهد بن
عبدالعزیز (۱۹۸۲–۲۰۰۵)، ملک عبدالله و ملک سلمان به حکومت رسیدند.
حکومت عربستان سلطنتی مطلقه است و فاقد پارلمان و تفکیک قوا است.
عربستان از بدو تولد تا کنون در بلوک غرب به رهبری بریتانیا و اکنون
آمریکا بوده است.
دخالت نظامی در یمن(۲۰۱۵-۲۰۲۲) و قتل جمال خاشقچی روزنامه نگار مشهور
سعودی در کنسولگری عربستان در استانبول در ۲ اکتبر ۲۰۱۸ به اعتبار بین
المللی عربستان آسیب جدی وارد کرد. این اقدامات با محکومیت اروپا،
سازمان ملل و جامعه جهانی مواجه شد. براساس گزارش «رتبه بندی قدرت
نظامی»گلوبال فایر پاور در سال ۲۰۲۲؛ عربستان سعودی ششمین قدرت نظامی
پس از پاکستان، مصر، ترکیه، ایران و اندونزی در جهان اسلام و بیستمین
قدرت نظامی جهان است.
نیروهای مسلح عربستان سعودی (القُوّات المُسَلَّحَه المَلکیَّه
السُّعُودیَّه) متشکل از پنج قسمت نیروی زمینی، نیروی هوایی، نیروی
دریایی، نیروی پدافند هوایی و نیروی استراتژیک موشکی سلطنتی سعودی است.
قدرت اصلی نظامی عربستان نیروی هوایی با ۸۹۷ فروند هواپیماست. در سال
۲۰۲۲ بودجه نظامی عربستان ۴۶ میلیارد دلار است. این بودجه نظامی در صدر
بودجه نظامی کلیه کشورهای اسلامی است.
ارتش عربستان در زمینه بهره برداری از تجهیزات نظامی آمریکایی ضعیف
است. «جنگ یمن» و «خسارت آرامکو» حاکی از این ضعف بنیادی است. ارتش
مجهز عربستان، علیرغم حملات گسترده هوایی با هواپیماهای پیشرفته
آمریکایی به یمن از سال ۲۰۱۵، از انصارالله یمن شکست خورد. سیستم
پیشرفته آمریکایی پدافند هوایی عربستان در مقابل حملات هوایی به آرامکو
در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۹ موفق عمل نکرد. اقتصاد عربستان از دو دهه 1970 و
1980 با درآمدهای هنگفت حاصل از صادرات نفت رونق گرفت.
اقتصاد سعودی تحت سلطه نفت و صنایع وابسته به آن است. عربستان از نظر
ذخایر نفت، با حدود یک پنجم ذخایر شناخته شده جهان، در رتبه اول بین
المللی قرار دارد. عربستان از نظر درآمد سرانه و تولید ناخالص داخلی
(GDP) در شمار بالاترین‌ها کشورهای در حال توسعه قرار دارد. آمریکا،
چین و ژاپن شرکای تجاری اصلی عربستان هستند. محیط فرهنگی این کشور عربی
– وهابی است و فاقد احزاب سیاسی و اتحادیه های کارگری است. رسانه-های
سعودی نظیر اکثر کشوهای جهان سوم تحت سانسور و ممیزی شدید هستند.
|
