تفسیر ساختاری سوره آل عمران
دکتر سید سلمان صفوی
/
480
صفحه
قرآن کریم، کلام الله مجید است. «سوره آل عمران» از
سوره های بلند قرآن کریم است که به ترتیب مصحف سومین و به ترتیب نزول، سوره 79 «قرآن حکیم» است.
کتاب «تفسیر ساختاری سوره آل عمران» در ادامه کتاب های «تفسیر ساختاری سوره حمد» و «تفسیر ساختاری سوره بقره» تحریر شده است.
سیوطی در «الاتقان فی علوم القرآن»، نوع ۶2 در باره تناسب آیات و سوره ها در چهار فصل سخن گفته است.
سیوطی در تعریف «تناسب» گوید:
«المناسبته فی اللغة المشاکله و المقاربه و مرجعها فی الآیات و نحوها الی معنی رابط بینها عام او خاص، عقلی أو حسی أو خیالی أو غیر ذلک من انواع العلاقات او التلازم الذهنی کالسبب و المسبب و العلة و المعلول و النظیرین و الضدین و نحوه»:
«مناسبت در لغت به معنای همگون و نزدیک هم بودن است که در آیات قرآن کریم و امثالهم به معنایی بازمی گردد که بین آنها ارتباط ایجاد می کند.
این ربط؛ عام یا خاص، عقلی یا حسی و یا تلازم ذهنی است. مانند: سبب و مسبب، علت و معلول، نظایر و اضداد و امثالهم.»
در زبان فارسی برای واژه «تناسب» معادل های «ساختار»، «هماهنگی»، «همبستگی»، «پیوستگی»، «پیوند»، «سازگاری»، «یکپارچگی» و «انسجام» به کار می رود.
در علوم قرآنی برای توصیف انسجام و سبک قرآن کریم و بیان
پیوستگی و نظام مند بودن آیات قرآنی از واژگان «تناسب»، «مناسبت»، «ارتباط»، «انسجام»، «اتساق»، «تناسق»، «نظم»، «ترتیب»، «وحدت موضوعی» و «ساختار» استفاده می شود.
آیت الله محمدهادی معرفت قرآن شناس معاصر معتقد است:
بنابراین لازم است بین آیات یک سوره وحدت جامعی وجود داشته باشد که تمام آیات را فراگیرد.
طبیعتاً یک سوره از نظر کلی دارای مقاصد خاص و مقدمات ویژه و خاتمه مناسبی است.
این وحدت و انسجام در تمام سوره ها اعم از کوچک یا طولانی وجود دارد.
اگر هر سوره فی حدّ ذاته دارای هدف و غرض عقلایی نباشد که برای آن هدف و تأمین آن نازل شده باشد، بر چه اساس و معیاری مجموعه ای از آیات یک سوره و مجموعه ای دیگر سوره دیگری را تشکیل داده اند؟
با توجه به اینکه قرآن سخن حکیم مطلق است که توسط امین وحیِ حکیم بر پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) که حکیم است نازل شده و هدف آن تعلیم حکمت برای امیّین و همه عالم است.
هر سوره دارای مقاصد و اهداف معین و مشخصی است که در طول آیات آن سوره دنبال شده و درجه به درجه و قدم به قدم برای تحقق آن پیش رفته و همین که هدف آن تأمین شده، سوره تکمیل گشته و طی آیاتی معدود خاتمه می یابد، اعم از آیات زیاد یا کم.
تفسیر قرآن کریم به صورت واژه به واژه، بدون توجه به سایر آیات قرآن و هدف کلی هر سوره ممکن نیست و همگی بر هماهنگی قرآن کریم در زمینه محتوا و عدم تعارض بخش
های گوناگون آن با همدیگر تأکید دارند.
علامه طباطبایی در تفسیر شریف «المیزان» در این راستا تأکید دارند: هر سوره تنها مجموعه ای از آیات پراکنده و بی ارتباط نیست، بلکه وحدتی فراگیر بر هر سوره حاکم است که حاکی از پیوستگی آیات است.
علامه طباطبایی در مقدمه تفسیر هر سوره، پس از بیان فشرده ای از محتوای سوره و مطالب گسترده آن، اهداف اصلی سوره را نگاشته اند.
متخصصین علوم قرآنی به برخی انواع پیوندها بین واژه ها و آیات و سوره های قرآنی در کتب علوم قرآنی اشاره کرده اند.
حداقل پیوندهای معنایی بین آیات قرآن کریم عبارتند از:
1. پیوند واژگانی
2. پیوند ساختاری
3. پیوند موضوعی نظیر پیوند عموم و خصوص، پیوند مطلق و مقید، پیوند مجمل و مفصل، پیوند مبهم و مبین، پیوند حقیقت و مجاز، پیوند لف و نشر است.
4. پیوند محکم و متشابه و 5. پیوند سیاقی
توجه به ساختار، تناسب و تناسق آیات، نقش مهمی در کشف معانی پنهانی آیات قرآن کریم دارد.
برای مثال برهان الدین بقاعی صاحب تفسیر «نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور» که با هدف کشف ارتباط بین آیات تألیف
شده، معتقد است برای کشف ارتباط آیات ابتدا باید مقصود و هدف اصلی سوره مشخص شود.
توجه به نام سوره، بهترین روش برای تشخیص مقصود سوره است. از این رو در مَطلع هر سوره بخشی به کشف ارتباط بین اسم سوره و غرض آن اختصاص یافته است.
ساختار سوره آل عمران براساس «رویکرد کل نگر» و «روش ساختارشناسی» تحلیل شده است.
با این رویکرد و روش مشخص می شود این سوره علیرغم
پراکندگی ظاهری آیات و موضوعات، دارای وحدت مفهومی، پیوستگی، انسجام و نظم درونی است که از طریق رویکرد کل نگر و روش ساختارشناسی قابل کشف است.
از طریق این رویکرد و روش، خواننده افزون بر توجه به اجزا و کل پیام سوره، هویت کلی سوره را نیز درمی یابد.
برای فهم تصویر و هندسه باطنی سوره آل عمران با رویکرد کل نگر، ابتدا آیات فرازبندی شده، سپس آیات و پاراگراف های هم -سیاق با وحدت موضوعی یا داستانی، به صورت یک بخش مشخص شده اند.
روش و رویکرد تفسیر ساختاری و اهمیت و نتایج آن در کتاب «تفسیر ساختاری سوره حمد» بیان شد.
روش بسامدی روشی است کمّی که در فهم متون بلند در کنار روش های کیفی نظیر هرمنیوتیک و ساختارشناسی کارساز است.
استفاده صرف از روش بسامدی برای تحلیل متون
کیفی نظیر قرآن کریم، رهزن فهم حقیقت است و گاه به نتیجه گیری اشتباه تفسیر متن می انجامد.
کتاب تفسیر ساختاری سوره آل عمران شامل پنج فصل است که افزون بر تحلیل ساختار و مفاهیم کلیدی سوره، براساس منابع کلاسیک تفسیری و روایی، به تفسیر روایی سوره می پردازد.
|
